Η καλλιέργεια του καπνού στις ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ανάγεται στα τέλη του 16ου αιώνα και ο καπνός έφτασε στα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου από τους Γάλλους. Καλλιεργείται στον θρακικό και τον μακεδονικό χώρο πριν από το 1620 και η περιοχή ανάμεσα στην Ξάνθη και τη Δράμα πιθανολογείται ως η πρώτη καλλιεργητική ζώνη των Βαλκανίων. Η καπνοκαλλιέργεια γνώρισε τεράστια εξάπλωση κατά την διάρκεια του 17ου αι. παρά τις απαγορεύσεις για παραγωγή και χρήση του προϊόντος και οι ταξιδευτές δεν αναφέρουν πια ορυζώνες στον κάμπο της Ξάνθης (η καλλιέργεια ρυζιού ήταν η κύρια ασχολία στον κάμπο αμέσως μετά την κατάκτηση των Τούρκων), αλλά παρουσιάζουν την περιοχή ως κέντρο καπνοκαλλιέργειας.

Οι ποιότητες καπνού που παράγονταν στην Ξάνθη τον 18ο αι. θεωρούνταν οι καλύτερες και ακριβότερες των οθωμανικών ευρωπαϊκών εδαφών, ακόμα και από αυτές της Συρίας. Οι ποιότητες ήταν γνωστές με τη γενική ονομασία «Γενιτζέ-Καρασού» και εξάγονταν από το λιμάνι του Πόρτο Λάγος και της Καβάλας προς την Κωνσταντινούπολη, για να καταναλωθούν από διακεκριμένα πρόσωπα. Σύμφωνα με τον χρονογράφο Κωνσταντίνο Διοικητή, τα καπνά της Ξάνθης ήταν ονομαστά στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, στις αρχές του 18ου αι., ενώ στα μέσα του ίδιου αιώνα σημαντικές ποσότητες καπνού από τις ορεινές περιοχές της Ξάνθης εξαγόταν στην Κριμαία, την Κιρκασία και τον Πόντο. Πριν από τα μέσα του 19ου αι. στην Ξάνθη καλλιεργούνταν 4 ποικιλίες που διακρίνονταν ανάλογα με τον τόπο παραγωγής τους «Οκτσουλαργιακάσι» (στα βορειοδυτικά της πεδιάδας), «Ορτάκιοϊλερ» (γύρω από την Γενισέα), «Μπαΐρια» (στα νοτιοανατολικά της πεδιάδας) και «Οβάδες» (στα ανατολικά της Ξάνθης).

Η καλύτερη ποικιλία παραγόταν στην περιοχή Μπαΐρια, στο χωριό Τσαλίκ (ανατολικά της σημερινής Μέλισσας), και είχε την ιδιαίτερη ονομασία «καπνός των συγγραφέων», επειδή δεν έσβηνε κατά το κάπνισμα και προοριζόταν για πολυάσχολους ανθρώπους. Παρόλο που η Γενισέα περιγράφεται ως μια μικρή πόλη με μεγάλα και ευρύχωρα χάνια, παρέμεινε το κύριο διοικητικό κέντρο της περιοχής, όπου κλείνονταν οι συμφωνίες για την αγορά των περιζήτητων «μπασμάδων» μέχρι τα μέσα του 19ου αι. Το 1860 ξεκίνησε για την Ξάνθη η belle époque. Η πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στην Γενισέα το 1872 μετέφερε το εμπορικό κέντρο των καπνών στην Ξάνθη, οπότε άρχισε μια τεράστια οικονομική ανάπτυξη για την πόλη, με την κατασκευή των καπναποθηκών και των εργοστασίων καπνού. Τα καραβάνια με τις καμήλες έφευγαν φορτωμένα με δέματα καπνού για τα μεγάλα κέντρα των Βαλκανίων, της Ευρώπης και την Κωνσταντινούπολη, και γυρνούσαν με εμπορεύματα, φέρνοντας σε επαφή την επαρχιακή τότε Ξάνθη με τα σημαντικότερα οικονομικά κέντρα. Μεγάλο ρόλο στην μετακίνηση των εμπορευμάτων καπνού έπαιξε και η κατασκευή του σιδηροδρόμου, το 1891, που ένωσε την Θεσσαλονίκη με την Κωνσταντινούπολη. Το ξέσπασμα των Βαλκανικών Πολέμων και η κυριαρχία των Βούλγαρων στην περιοχή το 1912, ήταν η αρχή της παρακμής της καλλιέργειας και του εμπορίου καπνού.

Η BELLE EPOQUE

Η belle époque για την Ξάνθη ήταν η εποχή από το 1860 μέχρι το 1913, οπότε και έζησε την μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη χάρη στον καπνό. Ένα φιρμάνι του Σουλτάνου το 1859, έδινε την δυνατότητα σε μια άρχουσα τάξη χριστιανών, Εβραίων και Αρμενίων εμπόρων να δραστηριοποιηθούν στην περιοχή μαζί με τους Οθωμανούς. Περίπου 100 οικογένειες ήρθαν στην πόλη εκείνη την εποχή και έστησαν τις επιχειρήσεις τους, δημιουργώντας αστική τάξη. Από την άλλη, οι αγρότες των ορεινών χωριών της Ξάνθης αρνούνταν να εργαστούν ως εργάτες, αφού η καλλιέργεια του καπνού τους απέφερε μεγαλύτερο κέρδος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εσωτερική μετακίνηση εργατών από άλλες πόλεις της Ελλάδας, όποτε η Ξάνθη απέκτησε από το 1860 και εργατική τάξη, οργανωμένη μάλιστα σε συνδικάτα και σωματεία. Η εσωτερική μετανάστευση τριπλασίασε το πληθυσμό της πόλης που έφτασε το 1900 περίπου τους 90.000 ανθρώπους. Από τότε και μετά η Ξάνθη είχε προξενεία, χάνια, θέατρα, καμπαρέ, συνεργεία αυτοκινήτων, ασφαλιστικές εταιρίες, δικηγορικά γραφεία, εργοστάσιο ηλεκτρισμού, νοσοκομείο και ήταν ένας από τους επτά πλουσιότερους δήμους της Ελλάδας, παρόλο που βρισκόταν σε Οθωμανική κατοχή. Η belle époque έφτασε στο τέλος της με την πρώτη κατοχή των Βουλγάρων.

ΟΙ ΚΑΠΝΑΠΟΘΗΚΕΣ

Το άρωμα του καπνού αναδύεται ακόμη από το εσωτερικό των μεγάλων κτιρίων και σε κάποια υπάρχουν εγκαταλελειμμένα δέματα καπνού. Αυτά τα μοναδικά βιομηχανικά κτίρια κατασκευάστηκαν μεταξύ του 1860 και του 1912, στα νοτιοανατολικά της Παλιάς Πόλης, από Ηπειρώτες και Μακεδόνες μάστορες. Αρχικά ήταν ισόγειες με τετράρριχτη στέγη. Η ανάγκη συστηματικότερης επεξεργασίας του καπνού έκανε στη συνέχεια τις καπναποθήκες διώροφες ή τριώροφες, με ημιυπόγεια και δίρριχτες, τρίρριχτες, ή τεράρριχτες, στέγες. Η αρχιτεκτονική τους ήταν επηρεασμένη από τα κτίρια της βιομηχανικής επανάστασης της Μεγάλης Βρετανίας και της ηπειρωτικής Ευρώπης, όμως υπάρχουν και περιπτώσεις που καθοριζόταν από τον ιδιοκτήτη, ή τον μάστορα. Ηταν επιβλητικές και απέπνεαν κύρος, σοβαρότητα και μια άτυπη εγγύηση για την επιχείρηση που στεγαζόταν εκεί. Τα δομικά υλικά ήταν η πέτρα, το ξύλο, για τα πατώματα και τα υποστυλώματα, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούσαν και τούβλα. Τα μεγάλα παράθυρα εξασφάλιζαν τον καλό, φυσικό, φωτισμό και αερισμό της αποθήκης. Οι καπναποθήκες ονομάζονταν και καπνομάγαζα, καθώς δεν ήταν μόνο χώροι αποθήκευσης, αλλά και επεξεργασίας του καπνού.

Στον ημιυπόγειο χώρο γινόταν η αποξήρανση του καπνού (σε συνθήκες υγρασίας για να μην θρυμματίζονται τα φύλλα) και στους ορόφους γινόταν η επεξεργασία και η συσκευασία του σε δέματα. Σε αρκετές περιπτώσεις στεγαζόταν και η διοίκηση της επιχείρησης εκεί, ή υπήρχαν δευτερεύοντα κτίρια που ήταν γραφεία, ακόμη και κατοικία του καπνεμπόρου. Οι καπναποθήκες βρίσκονταν κοντά σε υπεραστικούς οδικούς άξονες και κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό.

Info

Μερικές από τις αποθήκες μπορείτε να δείτε κοντά στην πλατεία Ελευθερίας της Ξάνθης καθώς και στους γύρω δρόμους. Στην οδό Καπνεργατών βρίσκεται το εντυπωσιακότερο συγκρότημα καπναποθηκών, το περίφημο «Π», ιδιοκτησίας του Οθωμανικού Μονοπωλίου (Regie), κτισμένο γύρω στα 1890. Έχει ανακαινιστεί και στεγάζει ένα τμήμα του Ιδρύματος Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, ενώ η καπναποθήκη της οδού 12 Αποστόλων και Ανδρούτσου ανήκει στο ίδρυμα και έχει ανακαινισθεί με δικά του χρήματα. Μια τρίτη καπναποθήκη, στην οδό Δημοκρίτου και Καπνεργατών στεγάζει το Κ.Α.Π.Η. Ξάνθης.

• Οι φωτογραφίες των εκθεμάτων είναι από το Εθνολογικό Μουσείο Θράκης.