Τα τέσσερα μοναστήρια που βρίσκονται γύρω από την Ξάνθη είναι κτισμένα με τέτοιο τρόπο που σχηματίζουν σταυρό και σύμφωνα με τις θρησκευτικές παραδόσεις καθαγιάζουν την πόλη, προστατεύοντας την από επιδημίες και καταστροφές. Πρόκειται για τα μοναστήρια της Παναγιάς Αρχαγγελιώτισσας (ή Σαμακωβιανής), Παναγίας Καλαμούς ή Καλαμιώτισσας, Ταξιαρχών και το ναό του Αγίου Νικολάου στο Πόρτο Λάγος, που είναι μετόχι της μονής Βατοπεδίου. Σύμφωνα με τις δημώδεις εκφράσεις η πόλη είναι «σταυρωμένη» και τα μοναστήρια «σταυράτα», ενώ κατά την παράδοση ο πολεοδομικός ιστός της πόλης δημιουργήθηκε ακολουθώντας κάποιο μυστικό συμβολικό σχεδιασμό ο οποίος συμβάλλει στον καθαγιασμό της.